کوچراه های ایل بزرگ بختیاری

گزارشی از کوچ بهاره عشایر بختیاری در سال  94

با آغاز فصل بهار و سبز شدن مراتع و چمنزارها، خانوارهای عشایری مستقر در مناطق گرمسیر قشلاقی، بار و بنه خود را می بندند و به مناطق خوش آب و هوا و سردسیر ییلاقی در نقاط مختلف کشور، کوچ می کنند.

عشایر بختیاری نیز همچون سایر اقوام کوچنده ایران، با آغاز اردیبهشت ماه و گرم شدن هوا در مناطق قشلاقی، کیلومترها پستی و بلندی ها و جاده های پرپیچ و خم ارتفاعات زاگرس را طی می کنند تا به سکونتگاه های ییلاقی خود برسند؛ کوچی سخت و نفس گیر، برای رسیدن به علف برای چرای دام.

عشایر بختیاری که مناطق اصلی سکونت آنها در دو استان چهارمحال و بختیاری(ییلاق) و خوزستان(قشلاق) تمرکز یافته، دو بار در سال کوچ می کنند؛ یک بار در فصل بهار با عبور از ایلراه های تاراز، دزپارت، تنگه فاله، کوه سفید و هزارچم وارد استان چهارمحال و بختیاری شده و تا اوایل مهرماه در مناطق ییلاقی این استان اطراق می کنند، و یک بار هم در اوایل پاییز که مجددا به سکونتگاه های قشلاقی خود در استان خوزستان باز می گردند. همچنین بخش دیگری از ییلاقات عشایر بختیاری، در استان های اصفهان، لرستان و کهگیلویه و بویر احمد قرار دارد.   

بر اساس آخرین سرشماری عشایر کوچنده کشور در سال 1387، جمعیت 126039هزار نفری عشایر چهارمحال و بختیاری (20689خانوار)، حدود یک میلیون و 500 هزار راس دام در اختیار دارند و دومین استان عشایرنشین کشور پس از استان فارس بشمار می آیند. این عشایر پاییز و زمستان را در دشت‌ها و مناطق قشلاقی شرق خوزستان و بهار و تابستان را در بخش‌های غربی چهارمحال و بختیاری و عمدتا در مناطق ییلاقی شهرستان های کوهرنگ، اردل، کیار، بروجن، لردگان و دیناران مستقر می شوند.

بختیاری ها به دو شاخه هفت لنگ و چهارلنگ تقسیم می شوند که محل سکونت ییلاقی چهارلنگ ها محدوده شهرستان های فریدن، دورود، الیگودرز، سمیرم تا لردگان را در بر می گیرد و بخش قشلاقی آنها در شهرستان های، ایذه و رامهرمز در استان خوزستان واقع شده است.

سکونتگاه ییلاقی هفت لنگ های بختیاری نیز در محدوده شورآب، تنگه گزی و دامنه‌های زردکوه بختیاری تا اردل به مرکزیت شهرستانهای کوهرنگ و چلگرد، و بخش قشلاقی آنها نیز در شهرستان های اندیکا و مسجد سلیمان واقع است.

ساختار اجتماعی بختیاری ها از یک بُهُون یا سیاه چادر(خانوار) آغاز و تا ایل گسترش می یابد. خانوار کوچکترین بخش در تقسیمات ایلی بختیاری ها بشمار می آید که به آن مال نیز گفته می شود. هر سه تا دوازده خانوار یا بیشتر، اولاد خوانده می‌شود که در گویش محلی به آن کُربَو (پسر و پدر) نیزمی گویند. مجموع چند اولاد، تَش نامیده می‌شود که خانوارهای یک تَش همه خویشاوند نزدیک بوده و دارای نیایی مشترک هستند و سرپرستی آن را فرد کاردان و با تجربه ای از همان تش بر ‌عهده دارد که به ریش‌سفید مشهور است.

در طوایف بختیاری، مجموع چند تَش، واحد بزرگتری به نام تیره را تشکیل می دهند و از ترکیب تیره‌ها، طایفه بوجود می‌آید که افراد یک طایفه به نوعی با یکدیگر نسبت خانوادگی اصلی و فرعی دارند. از ترکیب چند طایفه، واحد بزرگتری به نام باب (بلوک) تشکیل می شود. باب، پسوندی است که بیشتر مفهوم پیوستگی و همبستگی طایفه‌ها را می‌رساند و بین طوایف یک باب هیچ گونه نسبت خویشاوندی وجود ندارد.

از تجمیع چند باب با هم، شاخه تشکیل می شود و در مجموع ایل بختیاری دارای دو شاخه بزرگ و اصلی با نام های چهارلنگ بختیاری و هفت‌لنگ بختیاری است. شاخه هفت‌لنگ از ۴ باب (رده) تشکیل شده است که عبارتند از بابادی، بهداروند، دورکی و دیناری و شاخه چهارلنگ نیز از ۵ باب تشکیل شده است که شامل محمدصالح، زلکی، موگویی، میوند و کیانرسی می‌باشند.

یک پرانتز بزرگ: (در خصوص وجه تسمیه چهارلنگ و هفت لنگ در منابع تاریخی روایت های مختلفی آورده شده است اما آنچه بیشتر به آن استناد می شود این است که، در گذشته (احتمالا در دوران صفویه)، گردش اقتصادی حکومت سنتی ایلیاتی بوسیله مالیات سرانه‌ای بوده‌ که از دامداران می‌گرفتند. بختیاری ها به لحاظ پرداخت مالیات به دو بخش عمده تقسیم می‌شدند؛ از یک بخش که دام بیشتر و مراتع بهتر داشتند، مالیات بیشتر و از بخش دیگر مالیات کمتری دریافت می‌شد.

واحد مالیات دامی در ایل بختیاری بر حسب مادیان تعیین می‌شد و چون یک رأس مادیان، برابر با واحد گرفتن مالیات دامی، چهار لِنگ(چهار پا) محسوب می‌شد، افراد این منطقه که مشمول پرداخت این نوع مالیات بودند به چهارلنگ معروف شدند. گروه دیگر که قدرت مالی بیشتری داشتند، مقدار مالیات را به اندازه هفت لِنگ مادیان، یعنی دو رأس مادیان منهای یک لِنگ می‌داده‌اند و بر همین اساس، مردم این منطقه به هفت لنگ معروف شدند.)

امروزه اگرچه تحولات سیاسی و اقتصادی، یکجانشینی و اسکان و مهاجرت عشایر به شهرها و روستاها، بنیان های اجتماعی و اقتصادی ایلات و طوایف را دگرگون کرده است به طوری که تشکیلات و ساختار ایلی تا حدود زیادی دچار فروپاشی شده است؛ اما بختیاری ها همچنان تحت تاثیر آداب و رسوم و نظام های قبیله ای اجداد کوچنده خود قرار دارند و هنوز بخشی زیادی از ایل بختیاری برای تامین معاش، کوچ راه های ایل را درمی نوردند.

این نورد از طبیعت که از ارتفاعات سخت گذر و پر فراز و نشیب رشته‌ کوه های زاگرس و رودخانه‌های پر آب سرشاخه‌های مختلف کارون می‌گذرد، یکی از ناهموارترین راه‌های عشایری کشور است که هنوز عبور از آن از مشکلات مهم کوچ‌نشینان بختیاری است.

علاوه بر این، تصرف ایلراه ها و میان بندهای عشایری طی سالیان گذشته بر اثر گسترش شهرنشینی، احداث جاده ها و پروژه های عمرانی، و واگذاری زمین به کشاورزان و باغداران؛ موجب شده است که این تولید کنندگان سخت کوش ناگزیر شوند از جاده های ارتباطی شهرها عبور کنند که این تردد برای آنان بی هزینه نبوده و نیست و بارها و بارها بر اثر سوانح رانندگی، خون دام ها و گاه خود عشایر، بر آسفالت جاده ها نقش بسته و فصل کوچ را به فصلی تلخ و پرالتهاب برای عشایر تبدیل کرده است.

از طرفی، با مسدود شدن و تصرف ایل راه ها و البته بروز خشکسالی در برخی از نواحی کشور، عشایر مجبور به کوچ با ماشین شده اند و به همین دلیل زودتر از موعد تعیین شده به مناطق قشلاقی یا ییلاقی خود که هنوز آماده حضور و چرای دام های آنان نیست، می رسند که در این خصوص جدال عشایر و ماموران منابع طبیعی؛ خود حکایت دیگری دارد.

کوچ سنتی عشایر بویژه عشایر بختیاری، علیرغم همه سختی ها و فراز و نشیب های تاریخ چند صدساله خود، بخشی از میراث فرهنگی و شیوه زندگی انسان هایی سخت کوش و طبیعت دوست، از مردمان ایران زمین بوده و هست؛ میراثی که آرام آرام در حال از بین رفتن و منسوخ شدن است. ظرفیت و فرصت گردشگری ای که از آن به نحو مطلوب استفاده نکرده و نمی کنیم.

  

گزارش و عکس: علیرضا رحیمی

      (09124548400)

استفاده از مطالب این وبلاگ با ذکر منبع بلامانع است.