قصه بزیِ سیاهِ کوچولو

یکی بود و هیچ کس نبود، در یکی از روزهای گرمِ تابستان، در سفرِ عکاسی، وسط بیابانی خشک و بی‌علف که تنها یه سکوی آب‌خوری خودنمایی می‌کرد، بزیِ سیاهِ کوچولو، تا منو دید، ناگهان با جُنب‌وجوش خیره‌کننده‌ای شروع به دویدن به‌سمت سکو کرد. این سکویِ سیمانی، روزگاری محلِ شلوغی بود و در ساعت‌هایی از روز، اطرافش پُر می‌شد از جامه‌های رنگارنگ که برقشون زیرِ تلالو نور خورشید چشم هر بیننده‌ای رو می‌نواخت. زنان و دخترانِ عشایر بختیاری مشک‌ و دبه‌هاشون رو از آبِ خُنک چشمه پر می‌کردند و بر روی دوش با زمزمه ترانه‌‌ای محلی همراه با آرزوهاشون به سیاه چادرهاشون می‌بُردند، اما حالا زیرِ سایه خشکسالی و فراموشی، این سکویِ آب‌خوری، تنها یادگاری بود که از اون روزهای پُر جُنب‌وجوش باقی مونده بود.

بزیِ سیاهِ کوچولو که انگار خیلی دوست داشت در مرکز توجه باشه، شروع به دویدن به‌سمت سکو کرد و با جَست‌وخیزی خیره‌ کننده‌، پله‌پله بالای سکو پرید و با اشتیاقِ زیاد سرش رو بالا کرد و ژستِ بُزانه‌ای گرفت و با صدایی بلند که سکوتِ وسیع دشت‌رو در هم پیچید، فریاد زد؛ بَع‌بَع! و من واقعا نتونستم خودمو کنترل کنم و خندیدم.

از رویِ کُنجکاوی پُرسیدم؛ آخه تو اون بالا رفتی چی‌کار؟ بُزیِ سیاهِ کوچولو سرشو تکونی داد و ژست بزانه دیگه‌ای گرفت و خیلی شیرین جواب داد؛ بَع‌بَع! و درست در همین لحظه بود که تصویر بزیِ سیاهِ کوچولو وسط اون بیابون داغ، روی اون سکویِ فراموش شده که دیگه حتی تابلوی سازندگانش هم از بین رفته بود، در ذهنِ من و سِنسور دوربینم برای همیشه ثَبت شد. بزیِ سیاهِ کوچولو انگار با جست‌وخیز و ژستی که بالای اون سکو گرفت همینو می‌خواست.

 لحظه‌ای جادویی که زنده بود و در نگاه اول پر از خنده و شادی، اما وقتی تاریخ منطقه رو با معدود محلی‌های فراموش شده‌ای که دلشون رضا نداده بود خاک و سرزمین آباء و اجدادیشون رو ترک کنند مرور می‌کردی، هیچ حسِ شادی و خنده‌ای به‌هیچ آدمیزادی دست نمی‌داد؛ تنها درد بود و رنج؛ رنجی که هیچ نشانی از گَنج نداشت.

حالا من وسطِ اون بیابونِ داغ و بی‌‌علف تو اون روز تابستانی چی‌کار می‌کردم، نمی‌دونم! اما بزیِ سیاهِ کوچولو رو هرگز فراموش نمی‌کنم و مردمانی که حالا دیگه فرسنگ‌ها از اون سکوی سیمانی دور شده بودند و شاید به آبادی‌های اطراف یا حاشیه شهرهای دور و نزدیک مهاجرت کرده بودند تا حداقل مشکِ آبی برای نوشیدن داشته باشند. شاید بزیِ سیاهِ کوچولو هم داشت همینو بَع‌بَع می‌کرد، شاید.

google-site-verification: google15104f14357f43ea.html

غفلت از عکاسی قوم نگاری

گفت وگو با  "علیرضا رحیمی"  عکاس قوم‌نگار و عضو انجمن عکاسان میراث فرهنگی

منتشر شده در بخش "جامعه و گردشگری"  ویژه نامه نوروز 1401 روزنامه "جهان صنعت"

جهان صنعت ـ نادر نینوایی ـ علیرضا رحیمی عضو انجمن عکاسان میراث فرهنگی و خانه عکاسان ایران است و در بیش از دو دهه فعالیت در حوزه قوم نگاری فرصت این را داشته تا همراه با عشایر اقوام مختلف ایران به دور افتاده ترین نقاط کشور سفر کند. سفر با عشایر و ثبت تصاویر منحصربه فرد از جزئیات کوچ عشایر قشقایی و بختیاری، عکس های رحیمی را خاص و بی مانند کرده است. علیرضا رحیمی علاوه بر مشارکت در چندین نمایشگاه گروهی، نمایشگاه انفرادی عکس (عشایر؛ نسل امروز نسل فردا) را در اردیبهشت ماه 1393 در گالری حوزه هنری وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی برگزار کرده است. آثار وی برگزیده و برنده جشنواره های و مسابقات مختلف عکاسی از جمله جشنواره عکس خیام، دو دوره جشنواره عکس میراث فرهنگی ناملموس، جشنواره عکس رشد و بسیاری از جشنواره های دیگر حوزه عکاسی بوده است. در این مصاحبه سعی کردیم از خلال صحبت های وی نگاهی عمیق تر به زندگی عشایر داشته باشیم و امکان توسعه گردشگری پیرامون عشایر کشور را ارزیابی کنیم. مشروح مصاحبه "جهان صنعت" با علیرضا رحیمی که از دریچه دوربینش ما را به سفری در قلب عشایر ایران  می برد در پی می آید.

* شما سال ها از اقوام و عشایر عکاسی کرده اید؛ فکر می کنید چه نکاتی عشایر ایران را برای گردشگران داخلی و خارجی جذاب کرده  و باعث شده به دانستن فرهنگ اقوام اینقدر علاقه مند شوند؟

در ابتدا لازم است اشاره کنم که صنعت گرشگردی یک حوزه تخصصی است اما من عکاس مستند و قوم­ نگار هستم و طبیعتا مطالبی که عرض می ­کنم تنها تجربیات و یافته­ هایی است که در خلال بیش از دو دهه عکاسی و ارتباط با ایلات و طوایف عشایری و علاقه و مطالعاتی که در این زمینه داشته ­ام، می باشد.

اصولا تاریخ، فرهنگ و آداب و رسوم مردم و کشورها برای گردشگران دارای جذابیت است و مردم علاقه زیادی به آشنایی با فرهنگ­ های مختلف و نوع زندگی و رسوم و آیین­ هایی که در کشورهای گوناگون وجود دارد و یا در گذشته وجود داشته، دارند. از این منظر شیوه زندگی کوچندگی در ایلات و عشایر ایران، نوع خاصی از شیوه زیست بشر است که امروزه این نوع از زندگی را در کمتر کشوری در جهان می ­بینیم و به نوعی منحصربه فرد و شاید بتوان گفت از شیوه ­های اولیه زندگی بشر است که تا به امروز ادامه داشته و مورد علاقه و توجه بسیاری از مردم به ویژه گردشگران داخلی و خارجی است. 

علاوه بر این، به نظر بنده، زندگی شهرنشینی با تمام مزیت­ های رفاهی و امکانات و جذابیت­ هایی که دارد، زندگی انسان امروز را دچار یکنواختی، سردرگمی و شاید بی­ هویتی کرده است. براین اساس یافتن آرامش با حضور در دل طبیعت و همنشینی با مردمانی که از دغدغه ­های زندگی شهرنشیبنی به دور هستند را نیز می ­توان از دلایل جذابیت گردشگری عشایر ارزیابی کرد. این چیزی است که برای خود من اتفاق افتاده و از همین نگاه علاقه مند به ثبت تصویری این سبک منحصربه ­فرد از زندگی بشر امروزی شدم که در ایران و تقریبا در تمام استان­ های کشور وجود دارد و اگرچه نسبت به گذشته دچار تغییراتی شده اما همچنان دارای جذابیت است و گردشگران زیادی علاقه مند هستند برای چند روز هم که شده همراه با کوچندگان زندگی کنند که نوعی ماجراجویی نیز برای آنان تلقی می­ شود. 

در هر صورت پایه و مایه اصلی بومگردی عشایر، سبک متفاوت زندگی‌ آنان است. عشایر کوچنده در مناطق کوهستانی، دامنه کوه ­ها و دشت­ ها روزگار می­ گذرانند و نوع زندگی آنان اصیل و بکر است و آمیختگی زندگی آنان با طبیعت، باعث شده امروز گردشگری عشایر یکی از پر طرفدارترین شاخه­ های گردشگری برای عده زیادی از مردم و گردش دوستان باشد. در مجموع می ­توان چشم­ اندازها، همراه شدن با کوچ و آشنایی با فرهنگ، صنایع دستی، آیین و رسوم، شیوه دامداری، نحوه فرآوری تولیدات لبنی، مسکن، آئین­ های مذهبی، بازی­ های بومی، غذاهای محلی، پوشاک و زیورآلات سنتی و سایر عناصر موجود در محیط عشایری و در نهایت حضور در طبیعت بکر در دل کوه ­ها و دشت ­ها و دره­ ها و دور شدن موقتی از زندگی یکنواخت و شلوغ شهری را از دلایل عمده علاق­ه مندی مردم به زندگی و گردشگری ایلات و عشایر عنوان کرد. 

*میراث ناملموس هر قوم و فرهنگی از مهمترین شاخصه های آن محسوب می شود که حاوی نکات ارزشمندی از گذشتگان است؛ آیین های باستانی، سنت ها و حتی بازی ها بخشی از این میراث ناملموس هستند. در خصوص میراث ناملموس عشایر ایران کدامیک بیشتر نظرتان را جلب کرده است؟ فکر می کنید یک عکاس قوم نگار برای حفظ این میراث ناملموس چه کاری می توند انجام دهد؟

برای پاسخ به این سوال لازم است ابتدا تعریفی از میراث فرهنگی ناملموس ارائه دهیم. همان­طور که می دانیم به هر چیزی که از گذشته به ارث رسیده و ما را با آداب و رسوم، فرهنگ و سبک زندگی گذشتگان آشنا می ­کند میراث فرهنگی گفته می­ شود که به دو دسته ملموس و ناملموس تقسیم می ­شوند. طبق تعریف، میراث ملموس میراثی است که وجود خارجی دارد یعنی فضایی را اشغال می ­کند و می توان آن را دید و لمس کرد که شامل آثار، بناها و محوطه ­ها می ­شود و به دو گروه منقول (قابل جابه جایی) و غیرمنقول (غیرقابل جابه جایی) تقسیم می ­شوند. اما میراث فرهنگی تنها محدود به این آثار نمی ­شود بلکه آداب و رسوم، اصطلاحات، زبان­ و گویش ­ها، بازی­ ها، موسیقی، ادبیات شفاهی، هنرهای اجرایی، جشن ­ها، رقص ­ها، دانش و مهارت­ و بسیاری موارد دیگر را نیز دربر می ­گیرد که چندان قابل لمس و مشاهده نیستند اما بخش مهمی از میراث زنده فرهنگی بشر را تشکیل می­­ دهند که به آنها میراث ناملموس گفته می­ شود. بر اساس تعریف یونسکو که در کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در سال ۲۰۰۳ به­ تصویب رسید، میراث ناملموس به تولیدات و فرایندهای فرهنگی گفته می‌شود که با گذشت زمان و از نسل‌های گذشته باقی مانده‌ است.

 با این توضیح و تعریف، می توان گفت تمام یا بخش عمده ­ای از زندگی ایلات و عشایر ایران جزیی از میراث ناملموس فرهنگ بشری به شمار می ­آید. شیوه زیست، کوچ، آداب و رسوم، آیین ­ها، بازی ­های بومی و محلی، شیوه فرآوری محصولات دامی و لبنی، دانش و مهارت­ های بومی عشایر و هر نماد فرهنگی دیگری که در تعریف فوق می ­گنجد به ­عنوان میراث ناملموس فرهنگی شناخته می ­شود و از این منظر ثبت و ضبط آنها، چه در قالب متن و چه در قالب تصویر، فعالیتی در راستای حفظ این میراث و انتقال آن به نسل ­های آینده محسوب می شود و کار یک عکاس قوم­ نگار را نیز می ­توان در همین راستا ارزیابی کرد.

به ­دلیل همین اهمیت شناسایی، فهرست­‌برداری، مستندسازی و ثبت میراث فرهنگی ناملموس، مرکز میراث ناملموس تهران (زیر نظر یونسکو) از چند سال گذشته اقدام به برگزاری مسابقات عکس میراث ناملموس فرهنگی با هدف معرفی و جمع آوری تصاویر این میراث و حفاظت از آن برای نسل­ های آینده کرده است. امروزه تحت تاثیر بیانیه‌ پاسداری از فرهنگ ناملموس در کنفرانس عمومی یونسکو در سال ۲۰۰۳، آثار فرهنگی ناملموس زیادی از کشورهای مختلف ثبت جهانی و بین­ المللی شده ­اند. یک عکاسی قوم­ نگار نیز، شیوه زندگی اقوام و خرده ­فرهنگ‌هایی را ثبت و ضبط می­ کند که تحت تأثیر تغییرات فرهنگی و اجتماعی، آرام آرام در حال تغییر و حتی از بین رفتن است. از این منظر نیز فعالیت عکاس قوم ­نگار دارای اهمیت فراوان است و عکاسی قوم ­نگاری نقش مهمی در ثبت میراث فرهنگی ناملموس و جذب گردشگر دارد، اما تا کنون فعالیت ­های صورت گرفته در این خصوص چندان مورد حمایت دستگاه های متولی به ­ویژه دستگاه های فرهنگی قرار نگرفته و متاسفانه کمترین سهم در انتشارات تصویری، مربوط به قوم ­نگاری و عکاسی از ایلات و عشایر است.  

* یکی از جنبه های جالب توجه زندگی عشایر این است که از گلیم و فرش گرفته تا سیاه چادر و بسیاری موارد دیگر را خود بافته و درست می کنند. جالب توجه ترین صنایع دستی ساخته شده توسط عشایر از منظر شما چه هستند و برای حفظ و معرفی آنها چه اقدامی باید صورت گیرد؟

تمام بخش ­های صنایع دستی تولیدی عشایر و نقش و نگاره ­ها و طرح ­های به ­کار رفته در آنها که عمدتا حاصل ذهن خلاق زنان و دختران هنرمند عشایری است به عنوان میراث ملموس و ناملموس فرهنگی دارای اهمیت و در خور توجه است. برای بنده هم که ثبت تصویری این شیوه از زندگی را انجام می ­دهم دیدن این همه ذوق و فرم و طرح و نقش و رنگ و نماد در صنایع دستی عشایر، هم از منظر زیبایی شناختی و هم از منظر فرهنگی و هنری، جذاب و قابل تامل است. امروزه دستگاه­ های دولتی و خصوصی و موسسات مردم نهاد دغدغه­ های حفظ و معرفی صنایع دستی ایلات و عشایر را دارند و این صنایع تاکنون هم حفظ شده و همچنان طرفداران خود را در داخل و خارج از کشور دارد اما آن­ گونه که خود عشایر می گویند چندان منفعتی از تولیدات خود نمی­ برند که به نظز بنده یکی از را­ه ­های حفظ این صنایع دستی، کمک به بازاریابی بدون­ واسطه آنها و ایجاد درآمد بیشتر برای عشایر است که باعث بالا رفتن انگیزه­ های نسل امروز به­ ویژه جوانان عشایری برای حفظ و معرفی این میراث با ارزش فرهنگی می­ شود.

*با ماشینی شدن زندگی و پیشرفت های تکنولوژی، عشایر نیز تحت تاثیر قرار گرفته اند. نمود ماشینی شدن در زندگی عشایر از کوچ با خودرو گرفته تا استفاده از فناوری های نوین مشهود است. به عنوان کسی که سال ها است از نزدیک با عشایر در ارتباط هستید فکر می کنید عشایر ایران تا چه حد از تکنولوژی متاثر شده اند و این موضوع چه اثری بر هویت و فرهنگ آنها گذاشته است.

 مارشال مک ­لوهان (۱۹۱۱ –۱۹۸۰.م)، نظزیه پرداز دهکده جهانی، جمله معروفی دارد: "وسیله همان پیام است" یا "پیام همان وسیله ارتباطی است". به اعتقاد مک ­لوهان: "خودِ ابزارهای جدید ارتباطی حاوی پیام تغییر و موجد تغییرات هستند و در محیط جدید روی انسان و بر ادراک و احساس بشری تاثیر می­ گذارند و هر لحظه بیم آن می ­رود شکل­ های جدید، محیط­ های جدید و وسایل ارتباطی جدید که از هم جدا نیستند، آنچه را از گذشته ذخیره کرده ­ایم درهم بکوبند و با خود به تاراج ببرند."

با این نگاه، با ظهور ماشین، شیوه زندگی بشر تغییر کرد. این ماشینی شدن زندگی، کم­ کم در شهرهای کوچک و روستاها تاثیرات خود را گذاشت و کوچندگان نیز ناگزیر به قبول این تغییرات شدند و خواسته یا ناخواسته بر زندگی آنان تاثیر گذاشته است و ما امروز این تاثیرات و تغییرات را به ­وضوح می­ بینیم. در گذشته وجوه مختلف زندگی عشایر از کوچ گرفته تا پوشاک و شیوه دامداری و... شکل سنتی ­تری نسبت به امروز داشت اما با ماشینی شدن زندگی و توسعه تکنولوژی و فناوری و آشنا شدن هرچه بیشتر عشایر با زندگی شهرنشینی، این شیوه کهن زیست بشری دچار تغییرات محسوسی شده و امروز فرزندان عشایر که با امکانات و رفاه زندگی شهرنشینی آشنایی بیشتری پیدا کرده ­اند، نسبت به پدران و مادران خود، تمایل کمتری برای ادامه این زندگی سخت و دشوار را دارند. وقوع خشکسالی هم مزید علت چراکه بیشتر درآمد عشایر از دامداری تامین می _­شود و در شرایط خشکسالی که علوفه مرتعی وجود ندارد هزینه­ های تولید برای عشایر افزایش پیدا می ­کند به­ طوری که دامداری برای آنان چندان صرفه اقتصادی ندارد. از این منظر نیز گردشگری عشایر می ­تواند به ­عنوان شغل مکمل در کنار دامداری، برای عشایر ایجاد اشتغال و درآمد نماید.

 واضح است که توسعه گردشگری عشایر هم به مانند توسعه تکنولوژی و فناوری باعث ایجاد تغییرات بیشتری در زندگی کوچندگی خواهد شد و ممکن است بخش زیادی از این فرهنگ و هویت دچار تغییر و یا حتی از بین رفتن و فراموشی شود. پس همان­طور که مک ­لوهان توصیه می ­کند باید قالب­ های رفتاری جدید را کشف کنیم و درپی یافتن راهبردهای نو باشیم. به عقیده این دانشمند ارتباطی: "با ظهور چاپ، فرم ­های جدید ادراکی وارد زندگی مردم شد و بسیاری از عادات را برهم زد و تغییر داد. دنیای فناوری الکترونیک نیز رابطه زمان و فضا را آن­چنان برهم زده که خواه ناخواه خود را در ورطه ­ای هولناک می ­یابیم. از آنجا که فناوری، توسعه و امتداد آدمی است، انسانی که می ­آفریند و پدید می ­آورد چاره ­ای ندارد جز اینکه خود را ببلعد و فرو دهد. محیط جدیدی که از فناوری الکترونیک شکل گرفته آدمخواری است که از دم تیغ می ­گذراند. نجات شما تنها یک شرط عاقلانه دارد و آن اینکه بکوشید عادات آدمخوار را بشناسید و در پی یافتن راه ­های منطقی مبارزه با او برآیید."

*یکی از مسائلی که در این سال ها در حوزه گردشگری مورد توجه بوده است ارائه خدمات گردشگری در ییلاقات و قشلاقات و در کنار عشایر است. فکر می کنید این نوع از گردشگری چه جاذبه هایی دارد و برای توسعه گردشگری پیرامون عشایر ایران چه اقداماتی باید صورت گرفت و به چه مواردی توجه شود؟

همانطو که عرض کردم کوچندگی و شیوه زیست عشایر دارای جذابیت گردشگری است و دستگاه­ های متولی هم بر همین اساس، بومگردی عشایر را ترویج و حمایت می­ کنند که می­ تواند باعث شناساندن این بخش از فرهنگ کشور به گردشگران داخلی و خارجی شود و برای عشایر نیز منبع درآمد و حتی باعث ورود ارز به کشور شود. البته تا رسیدن به ایده ­آل فاصله زیاد است اما فعالیت  هایی که در سال­ های اخیر در حوزه گردشگری عشایر آغاز شده هم مورد استقبال گردشگران و هم مورد استقبال خود عشایر قرار گرفته است. هرچند با همه گیر شدن بیماری کرونا گردشگری عشایر هم دچار رکود شد اما با توجه به موضوعاتی که اشاره شد آینده روشنی را می­ توان برای آن متصور بود و به مرور بر اثر تجربیاتی که خود عشایر کسب می ­کنند و با ایجاد امکاناتی که لازمه گردشگری استاندارد و حضور بدون دغدغه گردشگران در مناطق عشایری به لحاظ شب­ مانی و سایر امکانات است، به­ نظر می ­رسد گردشگری عشایر در آینده رونق بیشتری پیدا خواهد کرد. البته یکی از دغدغه­ هایی که امروز وجود دارد این است که گردشگری عشایر نباید به معیشت جایگزین تبدیل شود به گونه ­ای که سبک زندگی آنان را تحت‌تاثیر قرار دهد بلکه گردشگری باید مکمل و در کنار دامداری که منبع اصلی تامین معیشت زندگی کوچ‌نشینان است، قرار بگیرد. اما باید بپذیریم که در این تعاملات زیستی و فرهنگی، هر دو گروه از هم تاثیر خواهند گرفت و حقیقتا قدرت فرهنگ قالب را نباید دست کم بگیریم. 

*عکاسی مستند قوم نگاری را تا چه میزان در زمینه معرفی زندگی ایلات و عشایر به مردم و گردشگران موثر می دانید؟

الفبای تصویر، در همۀ جهان یکسان درک می ­شود به­ همین خاطر زبان عکس یک زبان بین­ المللی است که درک آن برای همۀ مردم جهان با هر فرهنگ و زبانی میسر است. در ربع قرن اخیر، به مدد رشد چشم­گیر تکنولوژی ­های ارتباطی و در پی آن ظهور و توسعه شبکه ­های اجتماعی مجازی، تصاویر زیادی از مردم در سراسر دنیا انتشار پیدا کرده که ما با دیدن این تصاویر، مردم و اینکه چه کسانی هستند و چگونه زندگی می­ کنند را تفسیر و تحلیل می­ کنیم و به کمک تخیل خود شناخت نسبی از افراد حاضر در تصویر و برخی از خصوصیات زندگی، آداب و رسوم، فرهنگ، پوشاک و ... آنان پیدا می­ کنیم. از سوی دیگر، امروزه موقعیت گردشگری کشورها تاحدود زیادی با استفاده از تبلیغات و انتشار تصاویری از طبیعت، آثار معماری و باستانی و فرهنگی آن کشور صورت می ­گیرد به ­گونه ­ای که می ­توان عکس ­ها را سفیر فرهنگی یک کشور برای جذب گردشگر قلمداد کرد.

 ایران نیز دارای جاذبه­ های فراوان گردشگری و منابع ارزشمند تاریخی، معماری و فرهنگی ملموس و ناملموس است. یکی از این منابع ارزشمند، شیوه زندگی ایلات و عشایر کوچنده است. بکر و دست نخورده بودن این نوع از زندگی، پتانسیل و جذابیت این را دارد که گردشگران زیادی را از کشورهای مختلف جهان راهی ایران کند. بنابراین عکاسی قوم­ نگاری با ثبت و انتشار تصاویری از زندگی ایلات و عشایر می‌تواند نقش تاثیرگذاری در این خصوص ایفا نماید. البته باید دقت کنیم که نباید به بهانه این موضوع، عکاسی کارت پستالی و توریستی که با نگاه مردم­ نگارانه متفاوت است را در عکاسی مستند اجتماعی رواج دهیم. از این رو مسئولیت و تعهد عکاسان قوم ­نگار ایجاب می ­کند علاوه بر معرفی تصویری پتانسیل­ های فرهنگی کشور خود برای جذب گردشگر، به مقولات انسانی و فرهنگی با زاویه دید وسیع­ تری نگاه کنند تا روح نهفته در فرهنگ و آیین­ های فرهنگی برای نسل­ های بعد محفوظ بماند.

پوشش عشایر بختیاری؛ از چوقا تا جومه

گفت وگوی روزنامه "جهان‌صنعت"  با  "علیرضا رحیمی"  عکاس قوم‌نگار 

 نادر نینوایی  ـ اولین چیزی که با شنیدن نام اسکاتلند به ذهن می‌آید مردانی است که با دامن‌های چهارخانه و گشادشان در حال رقص و پایکوبی هستند. ژاپنی‌ها با لباس "کیمونو" و هندی‌ها نیز با لباس‌های "ساری" رنگارنگی که بر تن دارند و با رقص و آوازشان به یادمان می‌آیند. اغراق نیست اگر بگوییم لباس مهم‌ترین مشخصه فرهنگی ملت‌ها و اقوام مختلف است که در نگاه نخست به چشم می‌آید. لباس‌ها اما افزون بر زیبایی ظاهری‌شان داستانی را روایت می‌کنند، داستانی که گویای شاخصه‌های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی ملت‌هاست. فلات ایران به سبب اقوام گوناگونی که بر پهنه آن زندگی می‌کنند در بردارنده طیف وسیعی از فرهنگ‌هاست که هر یک نوع پوشش متفاوت و منحصر‌به‌فردی دارند. یکی از مسحور کننده‌ترین لباس‌های اقوام ایرانی که راوی خاطرات تاریخی و فرهنگ ریشه‌دار ایران است مربوط به عشایر بختیاری است. لباس‌های رنگارنگ زنان بختیاری آدمی را به یاد تنوع اقوام و تکثر بشریت می‌اندازد و چوقا و تنبان و کلاه مردان بختیاری، جنگاوری و شجاعت را در ذهن متبادر می‌کند. در خصوص ریشه‌های تاریخی و فرهنگی لباس قوم بختیاری صحبت‌های زیادی مطرح شده است. در این شماره "جهان‌صنعت" پای صحبت‌های علیرضا رحیمی عکاسی که سال‌ها از کوچ عشایر عکاسی کرده نشسته‌ایم تا از خلال صحبت‌های او نگاهی دقیق‌تر به لباس عشایر بختیاری داشته باشیم.

 اهمیت لباس عشایر

لباس چیزی بیشتر از یک پوشش ساده است که ظاهر آدمی را آراسته و از او دربرابر سرما و گرما محافظت می‌کند. در خصوص اقوام و جوامع محلی اما این موضوع اهمیت مضاعف دارد. 

علیرضا رحیمی که بیش از دو دهه است در حوزه عکاسی مردم‌شناسی و ایلات و عشایر ایران فعالیت می‌کند و بارها در ییلاق و قشلاق با کوچ عشایر همگام شده در خصوص اهمیت لباس عشایر به "جهان‌صنعت" می‌گوید: واقعیت این است که لباس و پوشاک اقوام ایران به ویژه لباس زنان و دختران عشایری، اصلی‌ترین نماد قومی در ایلات مختلف کشور است که در طرح‌ها، رنگ‌ها و نقش‌های متنوع و از پارچه‌های مرغوب تهیه می‌شود و همخوانی این طرح‌ها و رنگ‌ها با طبیعت بسیار چشم‌نواز است. 

وی در خصوص ویژگی‌های لباس عشایر بختیاری خاطرنشان می‌کند: نوع پارچه، دوخت، تزئینات و زیورآلات زنان ایلیاتی دارای تنوع چشمگیری است و کارکردی چندگانه دارند و مواردی همچون پوشیدگی، راحتی و شادابی در آن لحاظ شده است. پارچه‌های زری و ابریشم، مخمل‌های رنگین، یراق‌های پهن، دامن‌های پرچین، سکه‌های قدیمی، منجوق و پولک‌دوزی نشان از ذوق و سلیقه و مهارت زنان عشایر بختیاری است. تمام این عوامل پوشاک زنان عشایری را به صورت مجموعه‌ای هماهنگ در آورده است که وقار خاصی به آنان می‌دهد. در مردان عشایری نیز، کسب منزلت اجتماعی بر اساس پوشاک و لباس وجود دارد و هر قطعه از لباس ممکن است بیانگر منزلت و جایگاه اجتماعی آنان در ایل یا طایفه باشد. 

این عکاس قوم‌نگار با اشاره به مشاهدات خود در بین عشایر می‌گوید: در دهه ۱۳۷۰ که عکاسی از ایلات و عشایر را آغاز کردم تمایل آنان برای پوشیدن لباس‌ها سنتی بیشتر از امروز بود اما امروزه گرایش به استفاده از لباس‌های سنتی در میان اقوام و طوایف کشور رو به کاهش است. البته این امر در زنان عشایری کمتر از مردان است و زنان و دختران ایلیاتی تمایل بیشتری در پوشیدن لباس‌های سنتی خود نسبت به مردان دارند، اما به هر ترتیب تحت تاثیر گسترش زندگی شهرنشینی و توسعه ابزارهای الکترونیکی به ویژه شبکه‌های اجتماعی، استفاده از لباس‌های سنتی و محلی در برخی از مناطق کشور، نسبت به گذشته کمرنگ‌تر شده است.

لباس مردان بختیاری

چوقا بالاپوش بدون آستینی است که همواره جزئی جدایی‌ناپذیر از لباس مردان عشایر بختیاری بوده است. چوقا یا چوخا، از پشم گوسفند بافته می‌شود و دارای نقوش و خطوط سیاه‌وسفید عمودی و موازی تنیده درهم است. گفته می‌شود دو رنگ متضاد سیاه‌وسفید "چوقا"، نماد خیر و شر است و غلبه نهایی خیر بر شر در آن ترسیم شده به‌ گونه‌ای که نقوش سیاه رو به‌پایین و نقوش سفید رو به‌بالا طراحی شده است. همچنین برخی بر این نظرند که نگاره و طرح "چوقا" الهام‌گرفته از معبد "زیگورات چغازنبیل" بزرگ‌ترین معبد عیلامیان است. بعضی نیز طرح "چوقا" را برگرفته از مقبره کوروش هخامنشی می‌دانند. 

رحیمی اما بر این نظر است که این وجه تسمیه‌ها فقط بر پایه حدث و گمان مطرح شده‌اند. وی در این خصوص ضمن اشاره به مستندی که پیش از سلطنت رضاشاه از کوچ عشایر بختیاری ساخته شده می‌گوید: اگر مستند قوم‌نگار علف ـ   Grassـ از مستندهای مردم‌شناسی مطرح جهان - ساخته "مریان کوپر" و "ارنست شودزاک" که در سال 1302 شمسی (1925 میلادی) ساخته شده را مشاهده کنید، متوجه می‌شوید در این فیلم پوشش مردان بختیاری در آن زمان شال و قبا بوده و "چوقا" به شکل امروزین آن بر تن مردان بختیاری دیده نمی‌شود. در صورتی که بر اساس تجربه عکاسی از ایلات و عشایر، اقوام به ویژه بختیاری‌ها نسبت به پوشیدن پوشاک سنتی خود به عنوان نماد هویتی و فرهنگی، در مقابل دوربین حساسیت ویژه‌ای دارند و معمولا بدون پوشش سنتی خود جلوی دوربین ظاهر نمی‌شوند. 

وی می‌افزاید: در اوایل سلطنت پهلوی اول برای یک‌دست کردن پوشاک ایرانیان به‌تقلید از اروپاییان، استفاده اقوام از پوشاک سنتی ممنوع اعلام شد. اما بعد از تبعید رضاشاه به جزیره موریس (۱۳۲۰ ش.)، اقوام ایرانی مجددا پوشاک سنتی خود را بر تن کردند. در این زمان لباس‌های تازه‌ای هم طراحی شد که احتمال دارد (فرضیه) "چوقا" به شکل امروزین آن در همین دوران به عنوان بالاپوش و نماد رسمی مردان بختیاری مورد استفاده قرار گرفته باشد. 

رحیمی ادامه می‌دهد: در مستندهای بعدی به ویژه مستند معروف قوم باد (people of the wind) که در سال 1976 درباره کوچ عشایر بختیاری توسط "آنتونی هوارث" و "دیوید کاف" ساخته شد، چوقا با طرح امروزین آن در بیشتر سکانس‌های فیلم بر تن مردان بختیاری دیده می‌شود. در هر صورت پوشاک هم به مانند سایر ملزومات بشری در طول تاریخ دچار تغییراتی می‌شود و اینکه پوششی از زمان‌های دور بدون تغییر مانده باشد و اینکه قدمت چوقا به دوران باستان می‌رسد، شاید چندان درست به نظر نیاید. البته در این خصوص متخصصان باید اظهار نظر کنند. 

رحیمی در خصوص شیوه بافت و کاربرد چوقا نیز می‌گوید: برای بافت چوقا از دارِ خوابیده استفاده می‌شود و تکنیک بافت آن مانند تکنیک بافت گلیم است با این تفاوت که نازک‌تر است. بافت چوقا به دلیل متراکم بودن و پشمی بودن، تا حدودی مانع نفوذ باران می‌شود. چوقا در تمامی فصول سال مورد استفاده قرار می‌گیرد. مردان بختیاری در تابستان در زیر چوقا پیراهن و در زمستان کت می‌پوشند. 

این عکاس قوم‌نگار در خصوص شلوار مشکی‌رنگی که مردان بختیاری می‌پوشند نیز با ذکر اینکه این شلوار دبیت نام دارد می‌گوید: پارچه این شلوار تولید شده در کارخانه دبیت انگلستان است. خصوصیت بارز و متمایز‌کننده این شلوار دمپای بسیار گشاد آن است به طوری که عرض دمپای این شلوار به ۵۰ سانتیمتر می‌رسد. پوشیدن شلوار دبیت با کت نیز مرسوم است. معمولا اگر شلوار دبیت را با کت بپوشند، یک دوال (کمربند چرمی) را محکم به کمر شلوار می‌بندند و اگر شلوار دبیت را همراه با چوقا به تن کنند، دوالی چرمی با پهنای کم روی کمر شلوار آویزان می‌کنند. بختیاری‌ها در انتخاب دوال حساسیت خاصی دارند، از دوال چرمی معروف به چرم بلغار بسیار تعریف می‌کنند و می‌پسندند. 

کلاه خسروی و گیوه ملکی کامل‌کننده پوشاک مردان بختیاری‌اند. کلاه خسروی عقب و جلو ندارد و از هر طرفی که روی سر گذاشته شود تفاوتی نمی‌کند و آن‌طور که رحیمی می‌گوید به نظر می‌رسد مردان بختیاری در شرایط روحی مختلف آن را به عقب، جلو، چپ و راست سر خم می‌کنند. گیوه ملکی نیز در واقع پاپوش مردان بختیاری است که البته امروزه کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

پوشاک زنان بختیاری

تن‌پوش زنان بختیاری پیراهنی است به نام "جومه" یا "جوه" که معمولا دو چاک در اطراف کمر دارد و بلندی آن تا زانوها می‌رسد. جومه پیراهنی آستین بلند و مچ‌دار است که نوع چاکدار و بدون چاک آن وجود دارد. بالاتنه و دامن جومه صاف و بدون چین است. معمولا جلیقه‌ای از جنس مخمل هم روی جومه پوشیده می‌شود که جلوه زیبایی به لباس زنان بختیاری می‌دهد. 

شلوار زنان بختیاری نیز قِری نام دارد. این شلوار در اصل دامنی است با چین‌های فراوان که نیم‌تنه پایین بدن را می‌پوشاند. در گذشته از پارچه مخمل استفاده می‌شد که بسیار جذاب ولی سنگین و گران بود ولی امروزه از پارچه‌های سبک‌تر و ارزان‌تر استفاده می‌شود. به علت سنگینی شلوار به جای کش، از بند یا طناب باریکی استفاده می‌کنند که در اصطلاح محلی به آن دُم شلوار می‌گویند. زنان، زیر شلوار قری یک زیرشلواری می‌پوشیدند که به آن پاکَش می‌گفتند. 

رحیمی در خصوص سایر لباس‌ها و زیورآلاتی که زنان بختیاری استفاده می‌کنند می‌گوید: لچک، کلاهی است که زنان بختیاری در زیر «مینا» -روسری بزرگ و مستطیل‌شکل از جنس حریر- استفاده می‌کنند و با سکه‌های قدیمی، مروارید، سنگ و پولک تزئین می‌شود. “لچک” دارای انواع گوناگون ریالی، سیخکی، و صدفی است که رایج‌ترین نوع آن لچک ریالی است که در آن از سکه‌های قدیمی استفاده می‌شود. 

نگاهی به تنوع و طیف گسترده رنگ‌های به کار رفته در لباس‌های زنان عشایر بختیاری به خوبی گویای تنوع جغرافیایی و محیطی مناطق کوچ آنهاست که در طراحی لباس از آن تاثیر پذیرفته‌اند. در واقع عشایر بختیاری با الهام از طبیعت کوهستانی و سرسبزی مناطق سفرشان نمودی زیبا از طبیعت ایران را در قامت لباس‌های سنتی‌شان روایت می‌کنند.

بره علی‌کوچولو

سلسله مراتب ایلی در بختیاری ها

بختیاری ها بزرگترین ایل در ایران هستند که در محدوده جغرافیایی جنوب و مرکز ایران و عمدتا در شمال و شرق استان خوزستان، و استان های چهارمحال و بختیاری، اصفهان و بخشی از استان های لرستان و کهگیلویه و بویراحمد سکونت دارند.

بختیاری ها در طول تاریخ  پرفراز و فرود خود، نقش به سزایی در تحولات سیاسی و اجتماعی کشور بویژه در زمان انقلاب مشروطه ایفا کرده اند. در گذشته ای نه چندان دور، توزیع قدرت در سلسله مراتب ایلی بختیاری ها از سطوح و لایه های مختلفی تشکیل شده بود که امروزه بخشی از آن هنوز در میان طوایف بختیاری برقرار است. این ساختار که از کوچکترین جزء یعنی خانوار یا بُهُون (سیاه چادر) تا بزرگترین آن یعنی شاخه (لنگ) را در بر می گرفت؛ خود به خود باعث تفرق و پراکندگی قدرت در این ایل بزرگ می شد و تنها هنگامی که همه اجزاء با یکدیگر متحد و یکپارچه می شدند، تشکیل ایل یا اتحادیه ایلی را می دادند.

در گذشته، توزیع قدرت سیاسی و اجتماعی در بختیاری ها با تقسیمات درون سازمانی این ایل متناسب بود. در راس ایل، خوانین با اختیارات نامحدود قرار داشتند، و در راس طایفه ها، کلانتران و در راس تیره ها، کدخدایان و بعد از آن ریش سفیدان و معتمدین قرار می گرفتند. با متمرکز شدن قدرت در دولت مرکزی بویژه در زمان پهلوی اول و سرکوب عشایر و گسترش شهرنشینی، به تدریج از قدرت خوانین کاسته و ساختار سیاسی بختیاری ها بویژه در سطوح بالای هرم ایلی دچار تغییرات و دگرگونی هایی شد و کم کم خوانین، کلانتران و کدخدایان در ساختار قدرت ایلی جایگاه خود را از دست داده و حذف شدند.

اگر چه حاکمیت خوانین و وابستگی به روسای طوایف، زندگی کوچ نشینی وابسته به چراگاه و مرتع، اقتصاد معیشتی متکی بر دامداری، وحدت قبیله ای و عصبیت قومی، همبستگی های سببی و نسبی، و نظام خویشاوندی مرد سالاری از مشترکات ایلات و عشایر است اما ایل بختیاری به لحاظ ساختار اجتماعی ایلی، وجوه تمایز و تفاوت هایی با سایر ایلات و عشایر ایران دارد.

در مجموع، ساختار ایلی بختیاری ها از یک بُهُون یا سیاه چادر(خانوار) آغاز و تا ایل گسترش می یابد. رده بندی ساختار ایلی در این ایل بزرگ به شکل زیر است :

ایل  ـ   شاخه  ـ   باب  ـ   طایفه  ـ   تیره   ـ   تش   ـ   اولاد   ـ   خانوار (مال)

خانوار(مال):  خانوار کوچکترین واحد در تقسیمات ایلی بختیاری ها به شمار می آید که سر پناهی(سیاه چادر ـ بُهُون) مستقل دارند و به آن مال نیز گفته می شود. 

اولاد(کُربَو):  هر سه تا دوازده خانوار(مال) یا بیشتر، اولاد خوانده می‌شود که در گویش محلی به آن کُربَو (پسر و پدر) نیز می گویند. افراد اولاد ساکن در یک منطقه و یا روستا هستند و هدایت و سرپرستی اولاد را فردی "معتمد" از همان اولاد بر عهده دارد.

تَش: مجموع چند اولاد، تَش نامیده می‌شود و خانوارهای یک تَش همه خویشاوند نزدیک بوده و دارای نیایی مشترک هستند و سرپرستی آن را فرد کاردان و با تجربه ای از همان تش بر ‌عهده دارد که به "ریش‌سفید" مشهور است.

تیره:  در طوایف بختیاری، مجموع چند تَش، واحد بزرگتری به نام تیره را تشکیل می دهند. در گذشته در راس هر تیره فردی قرار داشت که "کدخدا" نامیده می شد.

طایفه:  از ترکیب تیره‌ها، طایفه بوجود می‌آید که افراد یک طایفه به نوعی با یکدیگر نسبت خانوادگی اصلی و فرعی دارند. در گذشته در راس هر طایفه  "کلانتر"  قرار داشت که از طرف ایلخان به این سمت گماشته می شد.

باب:  در ساختار ایلی بختیاری ها، از ترکیب چند طایفه، واحد بزرگتری به نام باب (بلوک) تشکیل می شود. به عبارتی باب از اتحاد چندین طایفه همسایه با هم در یک محدوده جغرافیایی مشخص تشکیل می شود. از اینرو باب، پسوندی است که بیشتر مفهوم پیوستگی و همبستگی طایفه‌ها را می‌رساند و بین طوایف یک باب هیچ گونه نسبت خویشاوندی وجود ندارد.

شاخه:  از تجمیع چند باب با هم، شاخه تشکیل می شود و در مجموع ایل بختیاری دارای دو شاخه بزرگ و اصلی با نام های  "چهارلنگ بختیاری"  و  "هفت‌لنگ بختیاری" است. شاخه هفت‌لنگ از ۴ باب (رده) تشکیل شده است که عبارتند از بابادی، بهداروند، دورکی و دیناری و شاخه چهارلنگ نیز از ۵ باب تشکیل شده است که شامل محمدصالح، زلکی، موگویی، میوند و کیانرسی می‌باشند.

ایل:  ایل بالاترین رده ایلی در بختیاری ها است که در گذشته در راس آن ایلخان و خوانین  قرار داشتند که از طرف حکومت مرکزی تعیین می شدند.

استفاده از مطالب وبلاگ با ذکر منبع بلامانع است.