علیرضا رحیمی

علیرضا رحیمی

قوم نگاری ایلات و عشایر ایران
علیرضا رحیمی

علیرضا رحیمی

قوم نگاری ایلات و عشایر ایران

نجات

گفتند ما رو نجات بده

گفتم از شب پاسی نگذشته طعمه گرگ­ها خواهید شد.

کمی فکر کردند و سری تکان دادند و رفتند پیش چوپان؛

چوپان دست نوازشی برسرشان کشید،

علفی ریخت و گفت خوب بخورید،

فردا شما را به قصاب می فروشم.

خوب خوردند و آرام خوابیدند...

صبح فردا چوپان مرده بود!

فاصله هوشمند مدرسه غیرهوشمند

 یک سفید چادر یا کانکس چندمتری، چند میز و نیکمت، یک تخته سبز یا سیاه، چند گچ سفید و رنگی، یک معلم یا سرباز معلم، و چند دانش آموز چندپایه؛ نه از تخته هوشمند خبری است، نه رایانه، نه لپ تاپ، نه تبلت، نه ویدئو پروژکتور، نه اینترنت، نه پوشش مخابرات، نه میکروسکوپ، نه تلسکوپ، نه آزمایشگاه، نه برق، نه آبخوری، نه سرویس بهداشتی، نه بوفه، نه وسایل ورزشی، نه کتابخانه هوشمند، نه آموزش آنلاین، نه ارتباط هوشمند معلم با والدین از محل کلاس، نه ارزیابی هوشمند و نه... 

 اگر تفاوت دنیای آموزشی دانش آموزان عشایری با دنیای آموزشی دانش آموزان مدارس معمولی را فاصله زمین تا ماه فرض کنیم، این فاصله با دانش آموزان مدارس هوشمند، زمین تا مریخ است.  مرحوم "بهمن بیگی" در مقاله مشهور "طریق نجات" جمله قابل تاملی دارد: "نداشتن مدرسه، بی زیان تر از داشتن مدرسه عاطل است. کیفیت کم و مطلوب، بهتر از کمیت زیاد و نامطلوب است ".

بره علی‌کوچولو

سال و ماهش خوب یادم نیست؛ بهار 1390 بود، شاید. برای انجام یکی از پروژه‌های عکاسی، تو مناطق ییلاقی فریدونشهر که محل استقرار چند خانوار عشایری از ایل بختیاری بود، با "علی‌کوچولو" آشنا شدم. گوسفندها و بزها که از طلوع صبح به کوه‌ها و مرتع­ های اطراف برده شده بودند، تازه از چرا برگشته بودند. مادر "علی‌کوچولو" به همراه پدر در حال تیمار بودند و بره‌هارو برای شیرخوردن پیش مادراشون می‌بردند. ۷۰ هشتادتایی دام داشتند؛ بزو گوسفند، سفیدو سیاه. پدر "علی‌کوچولو" می‌گفت چند سال پیش از این، گوسفندامون خیلی بیشتر از این بود.
 چند سالی بود ایران دچار خشکسالی شده بود. اون سال، تو فریدونشهر، بارون خوبی باریده بود و وضعیت مراتع خوب و سرسبز بود. گوسفندها دوقلوهای زیادی به‌دنیا آورده بودند و حدود 30 بره قد و نیم‌قد، هدیه‌ای بود که خدا به "علی‌کوچولو" و پدر و مادرش داده بود.
 از "علی‌کوچولو" که تو جابجایی بره‌ها به پدر و مادر کمک می‌کرد پرسیدم درس می‌خونی؟ آره کلاس دومم، گفتم بره‌هاتو بیشتر دوست‌داری یا مدرسه‌رو؟ هم بره‌هامو هم مدرسه‌رو. کدومو بیشتر دوست داری؟ یه خورده فکر کرد و چیزی نگفت؛ نمی‌تونست انتخاب کنه. بره سیاهشو داد دست مادرو رفت بره سفیدشو آورد. پرسیدم بره‌ سیاهتو بیشتر دوست‌داری یا بره سفیدتو، باز نتونست انتخاب کنه. مامان­رو بیشتر دوست داری یا بابارو؟ باز نتونست انتخاب کنه. پرسیدم زندگی تو کوه و دشتو بیشتر دوست داری یا زندگی تو شهرو؟ گفت کوه و دشت، تو شهر که بره نیست... بره سفیدشو داد دست پدر و رفت یه بره دیگه بیاره...

لالایی خوان مادران ایل برای همیشه لالا کرد

علیرضا رحیمی - مهرماه 1393 به علت ابتلا به بیماری سرطان سینه، عمل جراحی کرده بود و تحت نظر پزشک مراحل شیمی‌درمانی را پشت سر می گذاشت که به دلیل حادشدن بیماری قلبی و ریوی در مهرماه 1400 در بیمارستانی در تهران بستری شد و به گفته پسرش "دامون شش بلوکی"، مادر حتی قدرت تکلمش را از دست داده بود.

 

لالایی خوان ایل بزرگ قشقایی

"پروین بهمنی" در همان ایلی چشم به جهان گشوده بود که زنده یاد "محمد بهمن بیگی" بنیانگذار تعلیمات عشایری در ایران از آن برآمده بود. بهمنی که به عنوان پژوهشگر و خواننده نغمه ها و لالایی های محلی بویژه ایل بزرگ قشقایی شناخته می شد، در اسفند 1327 در فارس، خاستگاه ایل قشقایی، دیده به جهان گشوده بود و از‌‌ همان کودکی به خاطر لالایی‌هایی که مادر و دایه برایش می‌خواندند شیفته موسیقی قشقایی شد. پدرش "غلامرضا بهمنی بهمن بیگلو" که از موسیقی دانان و صاحبان ‌سبک‌ در موسیقی قشقایی بود، از همان دوران کودکی نهال عشق به موسیقی را در وجود پروین پرورانده بود. "با دعوت پدرم بسیاری از موسیقی دانان مشهور قشقایی زمانی که چهار ساله بودم به خانه ما می آمدند و مجلس شعرخوانی برقرار می شد. پدرم صدای خوبی داشت و کلا قشقایی ها زندگیشان با شعر و موسیقی عجین است."

 

۱۶سال آموزگاری بچه های ایل

تحصیلاتش را در مدرسه تربیت معلم شیراز گذراند. بعد از فارغ التحصیلی به مدت ۱۶سال به آموزگاری و آموختن سواد به بچه های ایل در دانش‌سرای عشایری، همان که بهمن بیگی بنیان نهاده بود، پرداخت. همزمان به آموختن ردیف های موسیقی و فعالیت‌های هنری برای توسعه و دوام موسیقی ایلیاتی مشغول بود و از محضر اساتید برجسته موسیقی قشقایی و مقامی بهره می برد. در کودکی شاگرد نورعلی برومند بود. آواز و موسیقی ایرانی را از هنگامه اخوان و مرتضی شریف و موسیقی قشقایی را از محمدحسین کیانی، حبیب گرگین‌پور، غلامرضا بهمنی (پدرش) و محمدقلی خورشیدی فراگرفته بود.

 

شهرت با لالایی خوانی در فیلم "سه زن"

 "پروین بهمنی" در اوایل دهه 80 گروه "حاوا" را برای اجرای موسیقی‌ اصیل قشقایی تشکیل داد و با ثبت در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، موسیقی ایلی را در مناطق مختلف کشور و خارج از ایران به اجرا گذاشت. در سال 1386 با لالایی خوانی در فیلم "سه زن" به کارگردانی "منیژه حکمت" به شهرت رسید؛ آوازی که مورد توجه اهالی موسیقی بویژه موسیقی فولکلور در ایران و خارج از ایران قرار گرفت و دکترای افتخاری از کنسرواتوار (هنرستان عالی موسیقی) مسکو و دانشگاه دولتی ترکیه دریافت کرد. "من در مسکو یک اجرا داشتم که روس ‌ها خیلی از آن خوششان آمد و همه مبهوت مانده بودند. پس از اجرا همه جلوی در سالن ایستاده بودند تا من از سالن خارج شوم. حس می ‌کردم در ایران اجرا گذاشته ‌ام، دکترای افتخاری را به خاطر آن اجرا به من دادند."

 

آثار پژوهشی، آلبوم ها

منظومه داستانی اصلی و کرم، زندگی‌نامه هنرمندان و زنان نامدار قشقایی، کتابچه موسیقی عاشیقلر، و پژوهش در موسیقی مقامی از آثار پژوهشی به جای مانده از وی است. آلبوم‌های خدای من غریب، به یاد فرود، نغمه‌های عاشقی قشقایی، آوازهای قشقایی و چند اثر دیگر نیز از جمله آلبوم های منتشر شده توسط "پروین بهمنی" است که نقش مهمی در نگاهداشت فرهنگ ایلی و شفاهی ایران داشته و دارد.

 

و افتخارات

دریافت نشان درجه یک (دکترا) در رشته موسیقی و درجه دو (فوق لیسانس) در رشته پژوهش هنر، عضو موسسه پیشکسوتان هنر ایران، جزء شش بانوی پیشکسوت موسیقی ایران و ۳۶ استاد موسیقی مقامی کشور، عضو کانون مشاهیر و مفاخر ایران زمین، بانوی برگزیده فرهنگی تُرکان، کسب دکترای افتخاری از کنسرواتوار (دانشکده موسیقی) مسکو و دانشگاه آتاتورک ترکیه و چندین دانشگاه دیگر از کشورهای مختلف جهان، احیاگر نغمه ها و لالایی های مادرانه ایل، احیاگر موسیقی عاشیقلر قشقایی و برگزاری جشنواره‌ای در دانشگاه گیرسون ترکیه با حضور ۲۸۰ موسیقی‌دان و استاد دانشگاه با نام "پروین بهمنی" از جمله افتخارات وی عنوان شده است.

 

بر اثر ابتلا به سرطان درگذشت

"پروین بهمنی" که مدت هفت سال با بیماری سرطان مبارزه می کرد، سرانجام در روز پنجشنبه 29 مهرماه 1400 در 72 سالگی چشم از جهان فروبست. پیکر این لالایی خوان مادران ایل و هنرمند نام آشنای قشقایی، روز دوشنبه سوم آبان در قطعه هنرمندان در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد و برای همیشه لالا کرد. عشق به ایل و فرهنگ ایلی باعث شده بود در بیش از 50 سال فعالیت هنری، خدمات ماندگاری را در حوزه پژوهش و فرهنگ شفاهی ایلی و موسیقی قشقایی از خود برجای بگذارد؛ از جمع‌آوری منظومه‌های عاشقانه تا گردآوری دوبیتی‌ها و لالایی‌های فراموش شده مادران ایل. آیا با مرگ "پروین بهمنی" صدای لالی های مادارانه ایل برای همیشه خاموش خواهد شد؟

 

 

پی نوشت:

ـ موسیقی فولکلور یا موسیقی بومی یا موسیقی محلی به انگلیسی (Folk music)، شکلی از موسیقی سنتی است که ریشه در آداب و رسوم یک قوم یا ناحیه دارد و سینه‌به‌سینه به نسل‌های بعدی می‌رسد.

ـ کنسرواتور (Conservatoire) هنرستان عالی موسیقی است که با نام های دیگری از جمله دانشکده موسیقی و آکادمی موسیقی نیز شناخته می شود. واژه کنسرواتوار واژه ای است که به مرور زمان برای آموزش حرفه ای موسیقی در موسسه ها و مدرسه های آموزش موسیقی به کار گرفته شد. آموزش موسیقی هم به صورت اجرایی و هم به صورت تئوری تدریس می شود. اما در کنسرواتوارها، هدف و تمرکز بیشتر بر شیوه عملی و اجرایی موسیقی می باشد.

ـ عکس از: علیرضا رحیمی - مراسم تجلیل از "پروین بهمنی" در دومین همایش فرهنگ و هنر عشایر در فرهنگستان هنر - آذر ماه 1388.

این حق دانش آموزان عشایری نیست

     در حاشیه خبرها - علیرضا رحیمی: یک سفید چادر یا کانکس چندمتری، چند میز و نیکمت، یک تخته سبز یا سیاه، چند گچ سفید و رنگی،  یک معلم یا سرباز معلم، و چند دانش آموز چندپایه؛ نه از تخته هوشمند خبری است، نه رایانه، نه لپ تاپ، نه تبلت، نه ویدئو پروژکتور، نه اینترنت، نه پوشش مخابرات، نه میکروسکوپ، نه تلسکوپ، نه آزمایشگاه، نه برق، نه آبخوری، نه سرویس بهداشتی، نه بوفه، نه وسایل ورزشی، نه سرویس مدرسه، نه کتابخانه هوشمند، نه آموزش هوشمند آنلاین، نه ارتباط  هوشمند با والدین از کلاس، نه ارزیابی هوشمند و نه... اگر تفاوت دنیای آموزشی دانش آموزان عشایری با دنیای دانش آموزان مدارس معمولی شهری را فاصله زمین تا ماه تصور کنیم، این فاصله با دانش آموزان مدارس هوشمند، زمین تا خورشید است.


    در اخبار خبرگزاری ها آمده است که یک خیر مدرسه ساز که خود از تحصیل کرده های یکی از مدارس عشایری محروم است، در زادگاهش در حال ساخت مدرسه ای مجهز به امکانات آموزش هوشمند برای 31 نفر از دانش‌آموزان عشایری است. مدرسه ای که ساخت آن از مهرماه امسال آغاز شده و به گفته "مسعود کنعانی وند" که هزینه ساخت این مدرسه را تامین کرده است، ساخت این مدرسه اسفندماه سال جاری به پایان می رسد. وی هدف از ساخت این مدرسه هوشمند را تعهدی عنوان کرد که از دیرباز برعهده خود گذاشته و آن خدمت به مردم و دانش آموزان عشایر محرومی است که در میان آنان زندگی و تحصیل کرده است.

    اقدام هوشمندانه این خیر برای احداث "مدرسه هوشمند عشایری" در منطقه کوهمره سرخی شیراز در نوع خود ستودنی و قابل تقدیر است، اما این حق جامعه عشایری و 185 هزار دانش آموز عشایری که در کشور تحصیل می کنند، نیست!

    در حال حاضر "مدارس خیرساز" عمدتا در شهرها و یا روستاها ساخته می‌شوند و دانش‌آموزان عشایری در بسیاری از مناطق همچنان در کانکس و یا چادرهای سفید مخروطی شکل به عنوان نماد مدارس عشایری، بدون امکانات آموزشی هوشمند که از ملزومات آموزش در عصر حاضر است، تحصیل می‌کنند. در شرایط کرونایی که به ناچار آموزش دانش آموزان به سمت آموزشهای مجازی سوق پیدا کرد، فراهم نبودن زیرساخت ها از جمله اینترنت و پوشش مخابرات، بیشترین لطمه تحصیلی را به دانش آموزان عشایری وارد کرده است.

    اگرچه این موضوع دغدغه مسئولان و معلمان عشایری که با تحمل سختی های زیاد، آموزش در مناطق عشایری را بدون وقفه انجام می دهند است، اما هنوز در بیشتر مناطق عشایری زیرساخت های لازم برای آموزش مجازی و هوشمند که گامی مهم و عملی در راستای تحقق "عدالت آموزشی" است، فراهم نشده است.


     ایجاد تحول در جامعه عشایری با ظرفیت سازی در قانون

    ایجاد تحول در جامعه عشایری نیازمند ایجاد ظرفیت های قانونی است؛ موضوعی که از دغدغه های دکتر علائی مقدم رئیس سازمان امور عشایر ایران است و در سفر اخیر خود به فارس و در شورای عشایری شهرستان فراشبند نیز بر این نکته تاکید و فقر قوانین در حوزه جامعه عشایری را یکی از دلایل عقب ماندن این جامعه از برنامه های توسعه ای کشور عنوان کرد.

    بدون تردید، یکی از ملزومات تحقق "عدالت آموزشی" در کشور که دانش آموزان عشایری مصداق بارز آن هستند، فراهم کردن زیرساخت ها و امکانات آموزشی هوشمند برای مدارس عشایری است. اگرچه قوانین و اساسنامه هایی از جمله "اساسنامه مدارس عشایری" برای توسعه "عدالت آموزشی" در مراجع مختلف تصویب و ابلاغ شده، اما به نظر می رسد اجرا و تحقق آنها به کندی پیش می رود و یا منابع اعتباری لازم برای اجرا تخصیص داده نمی شود و یا موانعی برای عملیاتی شدن آنها وجود دارد. موضوعی که مدیرکل دفتر عدالت آموزشی و آموزش عشایری نیز بر آن صحه گذاشته و گفته است اگر "اساسنامه مدارس عشایری" اجرا شود بسیاری از مشکلات آموزش و پرورش عشایر مرتفع می شود، اما متاسفانه اجرای بندهای اساسنامه بعد از گذشت شش سال، هنوز محقق نشده است.

    در شرایط کرونایی یک سال گذشته با فراگیر شدن بیماری کرونا و ضرورت استفاده دانش آموزان از "شبکه شاد" که نیازمند بسترسازی بود، عدم تحقق عملی "عدالت آموزشی" در حوزه آموزش و پرورش بویژه برای دانش آموزان عشایری بازتاب زیادی در جامعه و افکار عمومی پیدا کرد.


     دانش آموزانی که عهده دار مسئولیت تولید در کشور خواهند شد

    بدون شک، دانش آموزان عشایری در رونق و جهش تولید در مناطق عشایری سهم و نقش به­ سزایی دارند و این نقش و سهم با فراهم نمودن امکانات آموزشی هوشمند، هم­سطح و هم­تراز با دانش آموزان شهری، می تواند بیشتر از این نیز باشد. ایجاد ظرفیت قانونی برای اختصاص سهمیه ای در کنکور برای دانش آموزان عشایری نیز در همین راستا قابل توجه و تامل است.

    کسانی که در آینده ای نزدیک عهده دار اصلی مسئولیت تامین بخش مهمی از نیازهای دامی و پروتئینی و لبنی کشور خواهند شد، همین دانش آموزان عشایری و روستایی هستند. توجه به این موضوع، ضرورت برداشتن گامهای عملی از سوی مسئولین، دست اندرکاران و خیران مدرسه ساز برای بهره ­مند کردن دانش آموزان عشایری و روستایی از امکانات آموزشی مناسب را دوچندان نموده است.

    اقدامات ماندگار زنده یاد "محمد بهمن بیگی" بنیانگذار آموزش عشایری در باسواد کردن عشایر که به سبب این اقدامات جایزه فرهنگی آموزش (کروپسکایا) را از سازمان فرهنگی یونسکو دریافت کرد، را می توان با تجهیز و هوشمندسازی مدارس عشایری تکمیل کرد تا بخشی از محرومیت ها که دغدغه امروز مسئولین امور عشایر، دانش آموزان، معلمان و 246 هزار خانوار عشایری در سراسر کشور است، برطرف و گام های عملی برای توسعه "عدالت آموزشی" در کشور برداشته شود.

    اقدام "مسعود کنعانی‌وند" برای ساختن "مدرسه هوشمند عشایری" در زادگاهش در روستای جمالی منطقه کوهمره سرخی شیراز را نیز می توان در همین راستا مورد ارزیابی و تقدیر قرار داد. اگرچه این حق عشایر نیست و حق آنان بیشتر از این است، اما اقدام هوشمندانه این خیر مدرسه ساز را می توان به عنوان الگویی برای سایر خیرین مدرسه ساز نیز تلقی کرد. از این منظر، راه اندازی و ثبت "مجمع خیرین مدرسه ساز عشایری" که مدیرکل دفتر توسعه عدالت آموزشی و آموزش عشایری کشور پیش از شیوع ویروس کرونا ثبت این مجمع در "سازمان نوسازی توسعه و تجهیز مدارس" و ابلاغ آن به سراسر کشور را وعده داده بود، اهمیت بیشتری پیدا کند.

    هوشمندسازی تعداد 100 مدرسه عشایری در خراسان جنوبی در 15 مهر 1398 (روز ملی روستا و عشایر) نیز اقدامی عملی برای تحقق توسعه "عدالت آموزشی" بود. دکتر جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات پس از این اقدام ارزشمند قول مساعد داده بود تمام مدارس عشایری خراسان جنوبی که از امکانات لازم برخوردار باشند هوشمندسازی ‌شوند. قولی که تحقق آن بویژه در شرایط کرونایی امروز از نیازهای اصلی دانش آموزان عشایری در سراسر کشور است.


     پی نوشت 1:

    بر اساس نتایج پایه اولین سرشماری ثبتی مبنای عشایر کوچنده کشور که اول آبان ماه امسال همزمان با "روز ملی آمار و برنامه ریزی" از سوی مرکز آمار ایران رونمایی و اعلام شد، جمعیت عشایری کشور یک میلیون و ۱۰۸ هزار و ۶۴۰ هزار نفر است که ۱.۴ درصد جمعیت کشور را شامل می شوند. اطلاعات ثبت شده در سامانه دانش آموزی وزارت آموزش و پرورش (سامانه سناد)، جمعیت دانش آموزی کشور را ۱۵ میلیون و ۱۳۸ هزار و ۵۲۳ نفر نشان می دهد که بنا به گفته مسئولین دفتر توسعه عدالت آموزشی و آموزش عشایری، ۱۸۵ هزار نفر از این تعداد را دانش آموزان عشایری تشکیل می دهند که در شش هزار و 800 مدرسه ثابت، نیمه سیار و سیار تحصیل می‌کنند. مدارس سیار و نیمه سیار شامل مدارس چادری، کپری و کانکسی می شوند.


     پی نوشت 2:

     اساسنامه مدارس عشایری در اسفند ماه ۱۳۹۳ با در نظر گرفتن شرایط خاص جامعه عشایری، به منظور بسط عدالت آموزشی و پرورشی برای دانش‌آموزان عشایری، بر مبنای اسناد بالادستی به ویژه نقشه جامع علمی کشور و سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، به تصویب شورای عالی آموزش و پرورش به عنوان بالاترین مرجع تصمیم‌گیرنده در حوزه آموزش و پرورش رسید.

    این اساسنامه که با امضای رئیس جمهور ابلاغ شد، دارای 17 ماده و چهار تبصره است که برای کیفیت بخشی به آموزش و پرورش عشایری تنظیم شده تا مدارس عشایری کشور بر اساس آن اداره شوند. در بند ۱۴ این اساسنامه آمده است: "وزارت آموزش و پرورش موظف است به منظور تحقق عدالت آموزشی و پرورشی و بسترسازی توسعه متوازن در مناطق عشایری، ردیف اعتباری خاص به عنوان "توسعه آموزش و پرورش عشایری" با هماهنگی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور تعیین و در لوایح بودجه سالانه کشور منظور کند". محمدرضا سیفی مدیرکل دفتر توسعه عدالت آموزشی و آموزش عشایری در ابتدای امسال در گفتگو با خبرگزاری مهر گفته بود بند 14 از مهمترین بندهای این اساسنامه است اما دستگاه های ذیربط به این مصوبه توجه نمی کنند و متاسفانه برای اجرایی شدن این بند از اساسنامه اقدامی صورت نمی گیرد.

    بر اساس سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، تحت پوشش قرار دادن دانش آموزان عشایری کشور وظیفه "دفتر توسعه عدالت آموزشی و آموزش عشایری" وزارت آموزش و پرورش است.